ده‌قی وته‌كانی مامۆستا پیرانی ئه‌مینداری گشتیی جه‌ماعه‌تی ده‌عوه‌ت و ئیسلاح به‌م شێوه‌یه:
بسم الله الرّحمن الرّحیم إن الحمد لله نحمده ونستعينه ونستغفره، ونعوذ بالله من شرور أنفسنا ومن سيئات أعمالنا، من يهده الله فلا مضل له، ومن يضلل فلا هادي له، وأشهد ألاإله إلا الله وحده لا شريك له، وأشهد أن محمدا عبده ورسوله، صلى الله عليه وعلى آله وصحبه وسلم تسليما.
له سه‌ره‌تای هاتنی مانگی پیرۆزی ڕه‌مه‌زان و به‌هاری قوڕئان و ساڵی نوێی هه‌تاوی ١٤٠٢ داین. ئه‌و ده‌رفه‌ته ده‌نرخێنین و پێشه‌كی هاتنی ساڵی نوێی هه‌تاوی و مانگی پیرۆزی ڕه‌مه‌زان به هه‌موو لایه‌ك پیرۆزبایی ده‌ڵێم، له باره‌گای ئه‌و خوایه‌ی كه ئاڵوه‌گه‌ر به‌سه‌ر دۆخه‌كاندا دێنیت و ڕێدۆزی شه‌و و ڕۆژه، داوا ده‌كه‌م كه ڕه‌مه‌زان هۆی دابه‌زینی به‌ره‌كه‌ت و ڕه‌حمه‌ت و ساڵی نوێش سه‌رڕێژ له هیوا، ئارامی و سه‌ركه‌وتن بێ بۆ ئێوه‌ی ئازیز و ڕێزدار و ته‌واوی هاووڵاتیانی به‌ڕێز و به به‌ره‌كه‌تی مانگی دابه‌زینی قوڕئان، ده‌رگاكانی ڕه‌حمه‌ت و ئاسووده‌یی به‌سه‌ر گه‌لی به‌شه‌ڕه‌فی ئێراندا بكاته‌وه و له ته‌نگانه و كێشه و گرفت و قه‌یرانه جۆراوجۆره‌كان ڕزگار بكات و سێبه‌ری قورسی خه‌م و په‌ژاره و دڵه‌ڕاوكێمان له‌سه‌ر لاببات.
له سه‌ره‌تای وته‌كانمدا به پێویستی ده‌زانم داخ و نیگه‌رانی خۆم سه‌باره‌ت به زه‌ره‌ره‌كانی كه له ڕه‌وتێكی نادیار و زۆر تاڵی ژاراویكردن كه گیان و ناخی مێرمناڵان و لاوان و گه‌نجانی به‌هێزی ئه‌و نیشتمانه‌ی پێكاوه و هێمنایه‌تی كۆمه‌ڵگا و به‌تایبه‌ت دایك و باوكانی كچانی سه‌ربه‌رزی نیشتمانی ڕووشاندووه، ڕابگێنم. وێڕای ئاواته‌خوازیی چاكبوونه‌وه و شیفای به‌په‌له بۆ ئازارپێگه‌یوان، جه‌خت ده‌كه‌م كه پێویسته ناوه‌نده پێوه‌ندیداره‌كان به‌دواداچوونی جددی بۆ بكه‌ن و وڵامی خه‌ڵك بده‌نه‌وه و ئه‌و بابه‌ته ڕوون بكه‌نه‌وه.
هیوادارم به‌رپرسان و كارگێڕانی وڵات، ئه‌وه قبووڵ كه‌ن كه له ئێستادا گۆڕانكارییه‌كی بنه‌ڕه‌تی بۆته ویست و داوای گشت خه‌ڵك و به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی و له‌و ڕاستایه‌دا به‌پێی ناڕه‌زایه‌تی و داوا ڕه‌واكانی شارۆمه‌ندان هه‌نگاوی شیاو و گونجاو هه‌ڵێننه‌وه و به كه‌مترین خه‌ساره‌ت و هه‌زینه گه‌ل و نیشتمان له‌و دۆخه مه‌ترسیدار و چاره‌نووسسازه تێپه‌ڕێنن.
ئیزن بده‌ن كه وته‌كانم به ئاماژه به ڕۆڵی چاكسازانه‌ی پێغه‌مبه‌ران و نێردراوانی خوا له كۆمه‌ڵگاكان و هۆزه‌كاندا ده‌ست پێ بكه‌م.
پێغه‌مبه‌رانی خوا په‌یام و ئامانج و ئه‌ركێكیان نه‌بووه جیا له خزمه‌ت به هۆز و نه‌ته‌وه و نیشتمانی خۆیان و هه‌روه‌ها چاكسازیی كاروبار و ده‌سه‌ڵاتی به‌ها ئیمانی و ئه‌خلاقییه‌كان و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی بێ‌وچان له‌گه‌ڵ زوڵم و سته‌م و سه‌رلێشێواوی و گه‌نده‌ڵی و گومڕایی؛ چونكه ئامانجی كۆتایی به‌دیهاتنی مرۆڤ، ئاوه‌دانی زه‌وی بووه كه جه‌وهه‌ری بنه‌ڕه‌تیی ئه‌ویش له چاكسازی پێك دێت؛ هه‌روه‌ك خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: «هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِیهَا»(هوود:٦١)
به‌و پێیه، سته‌م و ده‌ستدرێژی بۆ مافی كه‌سانی تر و گه‌نده‌ڵی له‌سه‌ر زه‌وی به‌پێچه‌وانه‌ی ئامانجی به‌دێهاتنه و خوای گه‌وره له مه‌ودای مێژوویی مرۆڤایه‌تی، هیچ گه‌لێكی ته‌نیا به‌هۆی كوفر و ڕوووه‌رگێڕان له په‌یامه ئاسمانییه‌كان له‌ناو نه‌بردووه؛ مه‌گه‌ر ئه‌وه‌یكه ده‌رحه‌ق به كه‌سانی تر سته‌میان كردبێ و له پێوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و دانوستان و بازرگانیدا و... گه‌نده‌ڵییان كردبێ و به‌لاڕێدا چووبن.
هه‌ر بۆیه حیكمه‌تی خوای گه‌وره پێویستی كردووه كه بۆ هه‌ر گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌ك، نێردراوێكی ڕێنیشانده‌ر و بۆ هه‌ر پێغه‌مبه‌ر و نێردراوه‌ش، ئامانج و ئه‌ركیكی دیاریكراو و تایبه‌ت بڕیار بدات.
«وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ» (ڕه‌عد:٧) و بۆ هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك نێردراوێكی ڕێنیشانده‌ر هه‌یه.
و قوڕئانی پیرۆز چه‌نده جوان فه‌رموویه‌تی:
«وَإِلَىٰ عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا» (هوود:٥٠) و بۆ گه‌لی عاد، براكه‌یان هوودمان نارد.
«وَإِلَىٰ ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا» (هوود:٦١) و بۆ گه‌لی سه‌موود، براكه‌یان ساڵحمان نارد.
«وَإِلَىٰ مَدْینَ أَخَاهُمْ شُعَیبًا» (هوود:٨٤) و بۆ خه‌ڵكی مه‌دیه‌ن، براكه‌یان شوعه‌یبمان نارد.
ئاشكرایه كه لێره‌دا مه‌به‌سه‌ت له وشه‌ی «أَخَاهُمْ» براكه‌یان له ڕه‌چه‌ڵه‌ك و هۆز و نه‌ژادی مرۆییه.
به‌پێی چیرۆكی پێغه‌مبه‌ران له قوڕئانی پیرۆزدا، هه‌ركام له نێردراوانی خوا، دوای بانگه‌شه بۆ یه‌كتاپه‌رستی و به‌ندایه‌تی پاكانه‌ی خوا، به‌جۆرێك سه‌رقاڵی چاكسازیی بارودۆخی كۆمه‌ڵگا و وه‌زعی گه‌لی خۆیان بوون؛ هه‌ر بۆیه ئێمه شایه‌تی جیاوازیی چاكسازیی له به‌رنامه‌كانی پێغه‌مبه‌ران(سه‌لامی خوایان له‌سه‌ر بێ) و هه‌روه‌ها نموونه‌كانی دره‌وشاوه‌ی مێژوویین:
١- چاكسازیی باوه‌ڕ و شیكاریی جیهانبینی یه‌كتاپه‌رستی له‌لایه‌ن پێغه‌مبه‌ران و نێردراوانی خوا له‌ژێر ناوی: اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَٰهٍ غَیرُهُ
٢- چاكسازیی سیاسی له لایه‌ن هێندێ پێغه‌مبه‌ران و به‌تایبه‌ت سه‌روه‌رمان حه‌زره‌تی موسا سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ هه‌مبه‌ر فیرعه‌ون.
٣- چاكسازیی ئابووری و به‌تایبه‌ت بازرگانی له‌لایه‌ن سه‌روه‌رمان حه‌زره‌تی شوعه‌یب سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ هه‌مبه‌ر گه‌لی خۆی.
٤- چاكسازیی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئه‌خلاقی له لایه‌ن حه‌زره‌تی لووت سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ كه گه‌له‌كه‌ی بانگهێشت ده‌كرد خۆیان له كرده‌وه‌ی ناپه‌سند و ناڕه‌وا بپارێزن.
٥- چاكسازیی ئیداری و دادگه‌ری و دادوه‌ریی دادپه‌روه‌رانه له لایه‌ن سه‌روه‌رمان حه‌زره‌تی داود سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ و ده‌ركردنی فه‌رمانی خوا به‌و: «فَاحْكُم بَینَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَىٰ فَیضِلَّكَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ»
٦- چاكسازیی په‌روه‌رده‌یی و ڕاهێنان له‌لایه‌ن حه‌زره‌تی لوقمانی زانا سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ له‌ژێر ناوی ئامۆژگاری و پاككردنه‌وه و په‌روه‌رده‌ی مناڵه‌كه‌ی.
٧- هاندانی خاوه‌ن هێزانی ماڵی و جه‌سته‌یی به جێبه‌جێكردنی ڕۆڵی ئه‌ساسی و پێداگریی و داهێنانی ئاسه‌وارێكی هه‌رمان و گه‌یشتن به ده‌سكه‌وتی جیاواز و كاریگه‌ر و هه‌وڵ بۆ ئاوه‌دانی زه‌وی، له ڕاسپارده و هه‌وڵ و فه‌رمانه‌كانی زوولقه‌رنه‌ین سه‌لامی خوای له‌سه‌ر بێ هه‌مبه‌ر ئه‌و خه‌ڵكه‌ی كه داوای یارمه‌تی لێ كردبوون كه فه‌رمووی: «قَالَ مَا مَكَّنِّی فِیهِ رَبِّی خَیرٌ فَأَعِینُونِی بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَینَكُمْ وَبَینَهُمْ رَدْمًا ﴿٩٥﴾ آتُونِی زُبَرَ الْحَدِیدِ حَتَّىٰ إِذَا سَاوَىٰ بَینَ الصَّدَفَینِ قَالَ انفُخُوا حَتَّىٰ إِذَا جَعَلَهُ نَارًا قَالَ آتُونِی أُفْرِغْ عَلَیهِ قِطْرًا ﴿٩٦﴾ فَمَا اسْطَاعُوا أَن یظْهَرُوهُ وَمَا اسْتَطَاعُوا لَهُ نَقْبًا» (كه‌هف:٩٥-٩٧)
خاڵی دووهه‌م؛ هه‌رچه‌ند قوڕئانی پیرۆز كتیبێكی جیهانی و هه‌رمانه و به‌رده‌نگانی ته‌واوی كاته‌كان و شوێنه‌كان و نه‌ته‌وه و گه‌له‌كان ده‌گرێته‌وه، به‌ڵام له‌سه‌ره‌تای دابه‌زیندا، كاری خۆی له‌گه‌ڵ مرۆڤان و به‌رده‌نگانی تایبه‌تی كۆمه‌ڵگای به‌رده‌نگیی و ده‌رد و ئازار و پێداویستیی و گیر و گرفتی سه‌رده‌می دابه‌زینی خۆی ده‌ست پێ كرد و جه‌ختی له‌سه‌ر ڕووداو و دۆخی سه‌رده‌می دابه‌زینی قوڕئان كرد؛ هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو به‌هۆی ئه‌وه‌یكه هاوه‌ڵان و زانایانی ئایینی سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌رایه‌تی له به‌راوردی چه‌مكه‌كان له‌سه‌ر ئه‌و ڕاستییانه‌ی كه تێیدا ده‌ژیان، به‌شێوه‌یه‌كی ورد و هه‌مه‌لایه‌نه سه‌رنجی پێویستی بده‌نێ و بیكه‌نه شێواز و به‌رنامه‌یه‌كی هه‌رمان و له وه‌ڵامی پرسیار و فتواكانیان، ئاستی زانست و تێگه‌یشتن و دۆخ و حاڵی خه‌ڵكیان ڕه‌چاو ده‌كرد؛ چونكه متمانه‌یان هه‌بوو كه ئایینی پیرۆزی ئیسلام وه‌ك ئایینه ئاسمانییه‌كانی تر بۆ ئاسانكاریی ژیان و پاككردنه‌وه‌ی نه‌فس و ئاوه‌دانی زه‌وی و جێبه‌جێكردنی دادپه‌روه‌ری و هه‌وڵ بۆ لابردنی ده‌رد و ئازار و بێبه‌شییه‌كان هاتووه. ئیسلام هاتووه تاكوو واتا به ژیان ببه‌خشێت؛ هاتووه كه دڵه‌كان به‌یادی خوا ئاوه‌دان بكاته‌وه؛ هاتووه تاكوو هیوا و خۆڕاگری و چالاكی بخولقێنیت و ژیانی ناجێگیریی دونیا به‌دواڕۆژه‌وه بلكێنیت.
ئاشكرایه كه قورئانی پیرۆز له‌كاتێكدا كه بایه‌خێكی تایبه‌تی به كات و شوێن و دۆخ و حاڵی به‌رده‌نگانی داوه، به‌ڵام تایبه‌تمه‌ندیی هۆكاری دابه‌زین و گشتگیریی په‌یامه‌كه‌ی تووشی كێشه نه‌كردووه و ناكات.
سه‌ره‌تا، قوڕئانی پیرۆز له دوو قۆناغی مه‌ككی و مه‌ده‌نیدا دابه‌زیوه كه هه‌ر قۆناغه‌ی تایبه‌تمه‌ندی و دۆخ و ڕووداوی تایبه‌تی خۆی هه‌یه. قوڕئانی مه‌ككی زۆرتر گرینگی به شیكاریی و پته‌وكردنی بیر و باوه‌ڕ و بنه‌ماكانی ئیمان و سه‌قامگیركردنی به‌ها به‌رزه‌كانی ئیمانی و ئه‌خلاقی و چاكسازیی بیر و باوه‌ڕه‌كان ده‌دا؛ به‌ڵام قوڕئانی مه‌ده‌نی زیاتر سه‌رنجی به داڕشتنی په‌یمانی كۆمه‌ڵایه‌تی و دامه‌زراندنی بنه‌ماكانی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی هاوڵاتیان و دروستكردن و پته‌وكردنی پێوه‌ندی مرۆیی بانتر له گه‌ل و هۆز و ئایین داوه؛ بۆیه ده‌كرێ دان به‌وه دانێین كه ئیسلام كاری خۆی له‌گه‌ڵ مرۆڤ و كۆمه‌ڵگا و دۆخ و ڕه‌وشی باو و دۆخی زاڵ به‌سه‌ریاندا ده‌ست پێ كردووه و ده‌ركردنی فه‌رمان و حوكمه‌كانی به‌پێی توانایی و پێكرانی كۆمه‌ڵگا كرده ئامانجی خۆی و ئه‌ركی «ما لا یُطاق»ی نه‌خسته سه‌رشانی كه‌س. به‌م‌چه‌شنه حوكم و چه‌مكه‌كانی ئیسلام به‌پێی بارودۆخ و ڕه‌وشی به‌رده‌نگانی و به‌پێی ویست و ئیڕاده‌ی ئه‌وان بووه.
چونكه خوای گه‌وره خۆی به‌دیهێنه‌ری مرۆڤ، كۆمه‌ڵگا، كات، دۆخ و ڕووداوه‌كانه و هه‌مبه‌ر پێداویستی، ده‌رد و ئازار و كێشه و گرفته‌كان، كه‌مایه‌سی و لاوازییه‌كان ئاگاداره. خوای كارزان، پاككردنه‌وه‌ی مرۆڤ و ساكاریی ژیان و به‌خته‌وه‌ری و عاقبه‌ت‌خێری وه‌ك كۆتا ئامانجی حوكم و چه‌مكه‌كانی ئایینی داناوه. بۆیه ڕوونه كه توانایی و ڕه‌خسان و ئیڕاده و ویستی وشیارانه‌ی مرۆڤ پێوه‌ری ئه‌ركدارییه و به ویستی خوای گه‌وره‌شه‌وه ده‌به‌سترێته‌وه كه: «لَا یكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا» و ئه‌و یاسایه بوو به‌هۆی ئه‌وه‌یكه وشه‌گه‌لێكی وه‌ك: فیقهی داكه‌وتوو، فیقهی ڕووداو و... له شه‌ریعه‌تی ئیسلامیدا بێنه دی و ببنه جێسه‌رنجی زانایان و فه‌قیهان و كۆشیارانی موسوڵمان، تاكوو تێگه‌یشتنی دروست و هێزی جێبه‌جێكردنی فه‌رمانی خوا و بارودۆخ و ڕه‌وشی باو له كات و شوێندا، دیاریكه‌ری پێوه‌ر و جۆری حوكمه‌كان بێت.
له‌و شێوازه‌دا جێی سه‌رنجه كه هۆكاره‌كانی دابه‌زینی قوڕئانی پیرۆز و شیكارییه‌كانی پێغه‌مبه‌ر، ڕه‌نگدانه‌وه‌ی بارودۆخ و ڕه‌وش و بۆنه و گرفته‌كان بووه كه كۆمه‌ڵگا و به‌رده‌نگانی ڕووبه‌ڕووی بوون.
له‌ڕاستیدا هۆكاره‌كانی دابه‌زینی قوڕئان بریتی بوون له ئامراز و كه‌ره‌سه‌ی پێویست بۆ تێگه‌یشتن له چۆنیه‌تی به‌راوردی چه‌مكه‌كان به‌سه‌ر ڕاستییه‌كاندا و وه‌ڵامی پێداویستییه‌كانی ڕۆژگار و پێوه‌ندیی نێوان سروش و مرۆڤ و ڕۆژگار. له‌ڕاستیدا فیقهی واقع و تێگه‌یشتنی بارودۆخی باو له پێداویستییه‌كانی فیقهـ و زانستی شه‌رعی بووه و بۆته شێوه و ئوسڵووبێك بۆ گه‌یشتن به ئیجتیهادی دروست و هه‌ڵێنجانی حوكمی شه‌رعی و تێگه‌یشتن و ئامانجی شه‌رعزان. بۆیه به فیقهـ، فیقهی توانین و مه‌یسه‌ریش ده‌ڵێن؛ چونكه هه‌روه‌ك ئاماژه‌ی پێ كرا، ئامانجی گشتیی ئایین، پاككردنه‌وه‌ی مرۆڤ و ئاسانكاریی ژیان و دابینكردنی ئامراز و كه‌ره‌سه‌ی ئارامی و ئاسووده‌یی و به‌خته‌وه‌ری و عاقبه‌ت‌خێری ئه‌و، وه‌ك فه‌رموویه‌تی: «وَمَا جَعَلَ عَلَیكُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ» (حه‌ج:٧٨)
قسه‌كانم، به وته‌ی به‌نرخ و جوانی پێشه‌وا ئیبنی قه‌ییم جه‌وزییه له‌و بواره‌وه كۆتایی پێ دێنم كه ده‌فه‌رموێت: «وَلَا یتَمَكَّنُ الْمُفْتِی وَلَا الْحَاكِمُ مِنْ الْفَتْوَى وَالْحُكْمِ بِالْحَقِّ إلَّا بِنَوْعَینِ مِنْ الْفَهْمِ: أَحَدُهُمَا: فَهْمُ الْوَاقِعِ وَالْفِقْهِ فِیهِ وَاسْتِنْبَاطُ عِلْمِ حَقِیقَةِ مَا وَقَعَ بِالْقَرَائِنِ وَالْأَمَارَاتِ وَالْعَلَامَاتِ حَتَّى یحِیطَ بِهِ عِلْمًا» تاوتوێی ورد و هه‌مه‌لایه‌نه‌ی بارودۆخی باو له كات و شوێنی خۆیدا.
وَالنَّوْعُ الثَّانِی: فَهْمُ الْوَاجِبِ فِی الْوَاقِعِ، وَهُوَ فَهْمُ حُكْمِ اللَّهِ الَّذِی حَكَمَ بِهِ فِی كِتَابِهِ أَوْ عَلَى لِسَانِ قَوْلِهِ فِی هَذَا الْوَاقِعِ، ثُمَّ یطَبِّقُ أَحَدُهُمَا عَلَى الْآخَرِ؛ واجب شتێكه و واقیعیش شتێكی تر؛ ئه‌رك و به‌رپرسیاره‌تی فه‌قیهـ و یا موجته‌هید، پێوه‌ندی دروستی نێوان واقیع و واجب و پێكه‌وه‌گونجاندنی ئه‌وانه.
له‌و سه‌رده‌مه‌دا، ئه‌رك و ئامانجی زانایان، بیرمه‌ندان، بزووتنه‌وه و ڕێكخراوه ئیسلامییه‌كان زۆر مه‌ترسیدار و هه‌ستیاره؛ ئێمه له سه‌رده‌می گۆڕانكاریی گشتی، خێرا و زۆر له بواره‌كانی فكری، كولتووری، ڕامیاری و كۆمه‌ڵایه‌تی و گۆڕانكاریی له ڕێساكان، هێما و ته‌نانه‌ت به‌ها ئایینی و ئه‌خلاقییه‌كاندا به‌سه‌ر ده‌به‌ین. سه‌رده‌می زاڵبوونی ته‌كنه‌لۆژیا به‌سه‌ر ژیاندا و سه‌رده‌می هۆشی چێكراوی و سه‌رده‌می گۆڕانكاریی بنه‌ماشكێنی له شێوازی ژیانی سوننه‌تیدا؛ بۆیه پاراستن و پته‌وكردنی پێوه‌ندی مرۆڤ له‌گه‌ڵ سروش و ئامۆزه به‌رزه‌كانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام و شیكاریی ڕۆمای میهره‌بانیی ئیسلام و واڵابه‌خشی ئه‌و، ئه‌ركێكی قورسی كه له‌سه‌ر شانی بڕوادارن و چاكسازان و بزاف و لایه‌نه ئیسلامییه‌كان له‌و سه‌رده‌مه‌دا داناوه: «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا»
والسلام علیكم ورحمة الله وبركاته
بۆچوونه‌کان